Disclaimer

VILNIUS ZEVENTIG JAAR LITOUWS Op 28 oktober 2009 vierde Litouwen de zeventigste verjaardag van Vilnius als hoofdstad. Als we even terugrekenen, betekent dit dat Vilnius pas op 28 oktober 1939 hoofdstad van Litouwen werd. Waarom niet meteen op 16 februari 1918, toen Litouwen zichzelf weer onafhankelijk verklaarde na meer dan honderd jaar bij het Russische tsarenrijk te hebben gehoord? 1918-1920: Vilnius twistappel Op 16 februari 1918 riep Litouwen in Vilnius, vrijwel van oudsher de hoofdstad, de onafhankelijkheid uit. Die datum viel in de Eerste Wereldoorlog, en op dat moment hadden de Duitsers het Balticum nog onder controle. De Duitsers reageerden hooghartig op de onafhankelijkheidsverklaring: ze negeerden die gewoon.

Op 11 november 1918 capituleerde Duitsland en trok het Duitse leger weg. De Sovjet-Unie stuurde troepen om het Balticum weer over te nemen. De Litouwers brachten ook een leger op de been om hun grondgebied te verdedigen. Wat de Litouwse onafhankelijkheidsoorlog extra gecompliceerd maakte, was dat een ander land dat net zijn onafhankelijkheid had hersteld, zich ook in de strijd mengde: Polen. Dat land had ook zijn zinnen gezet op Vilnius. Vilnius werd al in januari 1919 bezet door de Polen en een paar dagen later door het Rode Leger. In april van dat jaar kwamen de Polen weer terug. Op 12 juli 1920 sloten Litouwen en de Sovjet-Unie het verdrag van Moskou. Daarbij werd Vilnius, op dat moment weer even in Sovjethanden, aan Litouwen afgestaan. Polen erkende het verdrag niet en rukte Litouwen binnen toen het in augustus 1920 aan de winnende hand was in de oorlog met de Sovjet-Unie.

■ Afbeelding 1. Het wapen van Vilnius

Onder druk van de Volkenbond spraken de Litouwers en de Polen op 7 oktober 1920 een demarcatielijn af. Vilnius kwam bij Litouwen. Maar al op 9 oktober 1920 bezette een Poolse legermacht onder leiding van generaal Lucjan Żeligowski zogenaamd geheel op eigen initiatief Vilnius met omgeving. De bevolking Hoe zat het eigenlijk met de samenstelling van de bevolking in Vilnius en omgeving? Het volgende tabelletje laat de uitkomsten van de volkstelling van 1897 zien voor de stad Wilno (zo noemden de Russen en de Polen Vilnius) en het toenmalige Russische gouvernement Wilno met Vilnius als hoofdstad.

■ Afbeelding 2. De intocht van generaal Żeligowski in Vilnius; postzegel van Centraal Litouwen, november 1921

Door afrondingen kan het totaal boven 100 procent uitkomen. Het oude gouvernement Wilno was wat groter dan het gebied dat Żeligowski veroverde; waarschijnlijk maakte dat voor de bevolkingssamenstelling niet veel uit.

We moeten hierbij wel aantekenen dat het in die tijd voor Litouwers als chic gold om Pools te spreken en voor Wit-Russen om Russisch te spreken. Litouws en Wit-Russisch gingen door voor boerentaaltjes. De Joden waren niet alleen een religieuze, maar wel degelijk ook een etnische groep. Ze spraken Jiddisch, een taal die is afgeleid van het Duits.
In de Poolse propaganda uit de jaren twintig vinden we steevast het argument dat de Polen samen met de Joden in Vilnius de meerderheid uitmaakten. Het argument wordt ook nu nog wel eens gebruikt. Hiermee wordt gemaskeerd dat er veel meer Joden dan Polen in Vilnius rondliepen en gesuggereerd dat de Joden achter Polen stonden. Uit onderzoek blijkt echter dat de Joden eerder pro-Litouws waren.

Vilnius Pools Anderhalf jaar lang was het gebied rond Vilnius onder de naam ‘Centraal Litouwen’ een semi-onafhankelijk staatje. Op 8 januari 1922 hield Żeligowski verkiezingen, die door de Litouwse, Belarussische en Joodse bevolkingsgroepen werden geboycot. Op de eerlijke gang van zaken bij deze verkiezingen is trouwens nog wel meer af te dingen. Het resultaat was een parlement dat helemaal uit Polen bestond en op 20 februari besloot tot aansluiting bij Polen. Op 18 april 1922 was de inlijving een feit. Onder de Poolse naam Wilno werd de stad hoofdstad van het gelijknamige woiwodschap (provincie).

■ Afbeelding 3. Lucjan Żeligowski (1865-1947)

Het interbellum
De relaties tussen Polen en Litouwen, dat Kaunas als ‘tijdelijke hoofdstad’ had aangewezen, waren jarenlang gespannen – of beter: non-existent. De spoorlijn tussen Kaunas en Vilnius was opgebroken, postverkeer was niet mogelijk. In een Litouws paspoort stond dat het geldig was ‘voor alle landen ter wereld, behalve Polen’.
Op 17 maart 1938 stelde Polen Litouwen een ultimatum. Litouwen moest diplomatieke betrekkingen aangaan met Polen, anders zou Polen ‘passende maatregelen’ treffen. Litouwen wachtte die ‘passende maatregelen’ van het veel sterkere Polen maar niet af. Twee dagen later liet het weten het ultimatum te accepteren. De landen wisselden ambassadeurs uit, richtten douaneposten in, repareerden de spoorlijn tussen Kaunas en Vilnius en stonden weer postverkeer toe. Litouwen deed echter geen afstand van zijn claim op Vilnius.

Vilnius terug naar Litouwen
Bij het Molotov/Von Ribbentrop-pact van 23 augustus 1939 werd Polen opgedeeld tussen de Sovjet-Unie en Hitler-Duitsland, terwijl in een geheime clausule werd bepaald dat de Sovjet-Unie de vrije hand kreeg in het Baltisch gebied. Op 1 september 1939 viel Duitsland Polen binnen; op 18 september volgde de Sovjet-Unie. Toen de Sovjet-Unie haar deel van Polen bezet had, gaf ze op 28 oktober 1939 in een gul gebaar het gebied rond Vilnius terug aan Litouwen. Vilnius werd weer de hoofdstad.
Het jaar daarop was het echter afgelopen met Litouwen. Op 16 juni 1940 bezetten Sovjettroepen het land. De Sovjet-Unie organiseerde schijnverkiezingen en op 3 augustus 1940 werd Litouwen als Sovjetrepubliek Litouwen tot de Unie toegelaten. Cynici zeiden wel dat Litouwen Vilnius terugkreeg in ruil voor het inleveren van zijn onafhankelijkheid.

De festiviteiten Reden dus om de teruggaaf van Vilnius wel te vieren, maar niet al te uitbundig. Alleen zo’n 200 jongeren hielden een vrolijke demonstratie door het centrum van Vilnius met Litouwse vlaggen en fakkels. Intussen stak een groepje Poolstalige Litouwers kaarsen aan op het Rasu-kerkhof en legde Poolse vlaggetjes neer op de plaats waar het hart van Józef Piłsudski begraven ligt. Piłsudski (1867-1935) was de leider van Polen in de jaren 1918-1935; hij groeide ooit op in Vilnius. Er zijn dus ook vandaag de dag nog steeds mensen die Vilnius liever Pools hadden gezien. Op 29 oktober 2009 plantte Irena Degutienė, de voorzitter van het Litouwse parlement, eikenbomen bij het monument voor Mindaugas, de enige koning die Litouwen ooit heeft gehad. In het stadhuis van Vilnius werd een receptie gehouden. Daar zette Rasa Juknevičienė, de minister van Defensie, enkele oud-militairen uit de Litouwse eenheid die zeventig jaar geleden Vilnius binnenmarcheerde, in het zonnetje. In haar speech benadrukte ze overigens wel dat Litouwen en Polen tegenwoordig goede buren zijn.

■ Afbeelding 5. Józef Piłsudski

Sijtze Reurich